Lab-Grown Rabies Antibodies: भारतातील सार्वजनिक रुग्णालयांमध्ये लवकरच रेबीज प्रतिबंधासाठी एक स्वस्त आणि सुरक्षित पर्याय उपलब्ध होऊ शकतो. सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियाने (SII) विकसित केलेली लॅबमध्ये तयार केलेली रेबीज मोनोक्लोनल अँटिबॉडीज (RmAb) याला 2016 मध्ये परवाना मिळाला होता आणि 2017 पासून खासगी रुग्णालयांमध्ये आणि 2019 पासून बृहन्मुंबई महानगरपालिकेच्या (BMC) रुग्णालयांमध्ये याचा वापर होत आहे. ‘द लॅन्सेट’ या प्रतिष्ठित जर्नलमध्ये नुकत्याच प्रकाशित झालेल्या 4,000 हून अधिक सहभागींच्या क्लिनिकल चाचणीच्या अभ्यासानुसार, हा पर्याय आता सार्वजनिक रुग्णालयांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरला जाऊ शकतो.
रेबीज प्रतिबंधाची पारंपरिक पद्धत आणि नवीन पर्याय
रेबीज हा जीवघेणा विषाणूजन्य आजार आहे, जो प्रामुख्याने कुत्र्याच्या चाव्यामुळे पसरतो. सध्या रेबीज प्रतिबंधासाठी वापरली जाणारी पद्धत अशी आहे: चाव्याची जखम स्वच्छ करणे, गंभीर जखम असल्यास रेबीज इम्युनोग्लोबुलिन (RIG) इंजेक्शन देणे आणि त्यानंतर रेबीज प्रतिबंधक लसीचे अनेक डोस देणे. इम्युनोग्लोबुलिन हे अँटिबॉडीजचं एक केंद्रित द्रावण आहे, जे जखमेच्या आजूबाजूला आणि थेट जखमेत इंजेक्शनद्वारे दिले जाते. हे विषाणूविरुद्ध तात्काळ संरक्षण देते, जोपर्यंत लस पूर्ण प्रभावी होत नाही.
पारंपरिक इम्युनोग्लोबुलिन्स दोन प्रकारचे आहेत:
- इक्वाइन रेबीज इम्युनोग्लोबुलिन (ERIG): रेबीज लस दिलेल्या घोड्यांपासून तयार केले जाते.
- ह्युमन रेबीज इम्युनोग्लोबुलिन (HRIG): मानवी रक्त प्लाझ्मापासून बनवले जाते.
या दोन्ही पद्धती 1970 पासून वापरल्या जात आहेत, परंतु त्यांना काही मर्यादा आहेत. ERIG मुळे काहीवेळा किरकोळ ॲलर्जी किंवा दुर्मिळ प्रकरणांमध्ये गंभीर दुष्परिणाम होऊ शकतात. तर HRIG मध्ये संसर्गाचा धोका, जरी कमी असला तरी, असतो आणि त्याची किंमतही जास्त आहे.
लॅबमध्ये तयार केलेली अँटिबॉडीज: स्वस्त आणि सुरक्षित
सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियाने 2016 मध्ये रेबीज मोनोक्लोनल अँटिबॉडीज (RmAb) असलेले इम्युनोग्लोबुलिन ‘रॅबिशील्ड’ या नावाने बाजारात आणले. ही अँटिबॉडीज लॅबमध्ये कृत्रिमरित्या तयार केल्या जातात, ज्यामुळे त्यांचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करणे सोपे आणि स्वस्त आहे. यामुळे जनावरांचा वापर आणि त्यांच्याशी संबंधित जोखीम टाळली जाते.
मुंबईतील संसर्गजन्य रोग तज्ज्ञ डॉ. तृप्ती गिलाडा यांच्या मते, “मुंबईतील बहुतांश खासगी रुग्णालयांनी ERIG चा वापर बंद केला आहे. यामुळे ॲलर्जी किंवा गंभीर दुष्परिणाम होण्याचा धोका असतो. लॅबमध्ये तयार केलेल्या अँटिबॉडीज आणि HRIG दोन्ही प्रभावी आहेत, पण लॅबमधील पर्याय अधिक सुरक्षित आणि मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध आहे.”
डॉ. मंदार कुबल यांनीही याला दुजोरा दिला, “HRIG मध्ये संसर्गाचा धोका कमी असला तरी तो पूर्णपणे नाहीसा होत नाही. लॅबमध्ये बनवलेल्या अँटिबॉडीज स्वस्त, सुरक्षित आणि मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करण्यास सोप्या आहेत.”
लॅन्सेटमधील चाचणी आणि परिणाम
सिरम इन्स्टिट्यूटने नुकतीच केलेली आणि ‘द लॅन्सेट’ मध्ये प्रकाशित झालेली 4,000 हून अधिक सहभागींची चाचणी दर्शवते की, RmAb (रॅबिशील्ड) हे ERIG इतकेच प्रभावी आहे. चाचणी दरम्यान RmAb चा वापर केलेल्या रुग्णांमध्ये 14 व्या दिवशी अँटिबॉडीजची पातळी ERIG पेक्षा किंचित जास्त आढळली. याशिवाय, RmAb मुळे किरकोळ दुष्परिणाम (11 प्रकरणे) कमी झाले, तर ERIG मध्ये 17 प्रकरणे नोंदली गेली. RmAb शी संबंधित कोणतेही गंभीर दुष्परिणाम आढळले नाहीत, तर ERIG मध्ये एक गंभीर दुष्परिणाम नोंदवला गेला.
सार्वजनिक रुग्णालयांमधील आव्हाने
इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च (ICMR) च्या जुलै 2025 मधील सर्वेक्षणानुसार, भारतातील 534 आरोग्य केंद्रांपैकी (467 सार्वजनिक क्षेत्रातील) 78% केंद्रे अजूनही ERIG चा वापर करतात. मात्र, यापैकी फक्त 20.3% केंद्रांमध्ये इम्युनोग्लोबुलिन उपलब्ध होते. मुंबईत BMC ने लॅबमधील अँटिबॉडीजचा वापर सुरू केला असला, तरी रेबीज लसींचा तुटवडा जाणवत आहे.
ICMR सर्वेक्षणात म्हटले आहे, “RmAb हे ERIG आणि HRIG यांना पर्याय म्हणून आशादायक आहे. यामुळे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन, प्राण्यांचा वापर टाळणे आणि दुष्परिणामांचा धोका कमी होतो. HRIG पेक्षा RmAb स्वस्त आहे, पण भारतात याच्या सुरक्षितता आणि प्रभावीपणासाठी मोठ्या चाचण्या आणि पोस्ट-मार्केटिंग सर्व्हेलन्सची गरज आहे.”
राष्ट्रीय मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये समावेशाची गरज
सध्या RmAb राष्ट्रीय रेबीज प्रतिबंध मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये समाविष्ट नाही. ICMR सर्वेक्षणातील एका लेखकाने सांगितले, “रेबीज लस आणि इम्युनोग्लोबुलिन्सचा देशभरात तुटवडा आहे. मोनोक्लोनल अँटिबॉडीज हा त्यावर उपाय आहे आणि याला राष्ट्रीय मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये समाविष्ट करणे गरजेचे आहे.”
